جشن سماع یادواره ای رقصان از مولانا

تا به امروزه پیش آمده که به نوع زندگی و هدف هایتان در طول عمر بیندیشید؟ با خود آرزوهایتان را مرور کنید برای چند ساعتی غرق در رویاهایتان شوید؟

بزرگ ترین آرزوهای انسان ها می تواند چه چیز هایی باشد؟ حتما پاسخ می دهید ثروتمند شدن، سلامتی، سفر به دور دنیا و چیزهایی از این قبیل… اما با کمی ورق زدن برگ هایی از تاریخ متوجه می شویم که در جهان افرادی می زیستند که آرمان ها و رویاهایشان با همه ی عالم فرق داشت، دانشمندانی که با کشف هایشان دنیا را دگرگون ساختند یا شاعر و نویسندگان زبردستی که با خواندن آثارشان ما را به جهانی دیگر می برند، تعداد این افراد کم نبوده و نیست، کسانی که سبک زندگی و تفکراتشان با همه تفاوت دارد.

این بار می خواهیم کمی متفاوت تر به دنیای پیرامونمان نگاه کنیم و زندگی یکی از این افراد شایسته و شاخص در جهان را مرور کنیم. کسی که با آن که چند صد سال از آسمانی شدنش می گذرد همچنان مردم در سراسر جهان یادش را گرامی می دارند و برای زنده نگهداشتن یاد و خاطره اش مراسم هایی برگزار می کنند. این فرد بزرگ کسی نیست جز مولانا جلالدین بلخی یکی از بزرگ ترین شاعران فارسی که مایه ی افتخار همه ی جهانیان و بخصوص ایرانی ها است.

برای زنده نگهداشتن یاد این شاعر گران قدر همه ساله جشنی از بیستم آذر ماه مصادف با ۱۰ دسامبر با نام سماع در قونیه به مدت ۷ الی ۱۰ روز برگزار می شود  

چرا جشن سماع؟

_ این جشن برای بزرگ داشت مولانا جلالدین بلخی شاعر پر آوازه ی فارسی زبان برپا می شود.

_ هرچه بیشتر در رابطه با مولانا بدانیم مایه ی افتخار است.

_ شرکت در این جشن می تواند دریچه ای نو به روی ما باز کند و ما هم تعابیری برای بزرگداشت این شاعر اتخاذ کنیم.

آشنایی با مولانا

بدون شک معرفی فردی به بزرگی و عظمت مولانا در متنی کوچک نمی گنجد اما برای متوجه شدن هر چه بهتر مراسم بزرگداشت این شاعر ناچاریم به صورت گذرا با این شاعر آشنا شویم.

مولانا یا مولوی که نام اصلیش جلال الدین محمد بلخی می باشد از مهم ترین شاعران ایرانی است. او در سال ۶۰۴ هجری قمری در ششم ماه ربیع‌الاول دربلخ ( افغانستان امروزی ) در خانواده ای مذهبی چشم به جهان گشود و سپس به همراه پدرش به قونیه ( ترکیه امروزی ) رفت و در آن جا زندگی کرد و آثار نابی را از خود به جای نهاد. مولانا در نهایت در سال ۶۷۲ هجری قمری در بستر بیماری جان به جان آفرین تسلیم کرد و امروزه مقبره اش در شهر قونیه پذیرای گردشگران هنر دوست از سراسر دنیا می باشد.

متاسفانه امروزه برخی می گویند که او تُرک است و بعضی دیگر عقیده دارند ایرانی می باشد، اختلافاتی بیهوده که تنها سبب می شود از اصل موضوع که زنده نگهداشتن یاد مولانا و بررسی عقاید و آدابش دور شویم.

اشعار مولانا جهانی است و طوری شعر می سرود که بابا میل همه ی جهانیان قرار می گرفت اما ایرانیان در این رابطه خوش اقبال تر بوده اند و بهره ی بیشتری از آثار او می برند زیرا این شاعر گران مایه حدود ۷۰ هزار بیت به زبان فارسی دارد، اشعاری که هر بیتش به ساعت ها تامل نیاز دارد و خواننده را غرق در داستان و موضوعات شعر می کند.

او به زبان های عربی، یونانی و ترکی نیز شعر می سرود. حدودا هزار بیت به زبان عربی از این شاعر باقی مانده و ۴۵ بیت نیز به زبان های یونانی و ترکی دارد که البته احتمال دارد در گذر زمان تعدادی از آنها از بین رفته باشند، گفته می شود که ۱۰ درصد از اشعار مولانا برگرفته از قرآن است.

مولوی آثار منظوم و منثور زیادی دارد که هر یک دنیایی سخن در ورایشان نهفته علاوه بر آثار وی نکته ی دیگری که به شهرت او کمک کرد نظریات فلسفی و خداگرایانه ی وی بوده است. بلی او همانطور که به دلیل شعرهای شاخصش شهره است به عنوان عارف، زاهد و فیلسوف نیز شناخته می شود، که جشن سماع نیز بیشتر به بعد عرفانی نظریات مولانا توجه دارد. همچنان همراه کارناوال باشید تا بیشتر با این جشن باشکوه آشنا شویم.

مقبره مولانا در قونیه

معرفی جشن سماع

 سماع یا چرخش دراویش نام رقصی است مخصوص اهل تصوف ( درویشی یا عرفان (نوعی طریقت اسلامی) ) و در لغت به حالتی هیجانی اطلاق می شود که به عرفا در مسیر سیر و سلوک عرفانی دست می دهد، حالتی که از خود بی خود و به پروردگار نزدیک تر می گردند. از نظر لغوی هم سماع به معنای آوایی گوش نواز و خواندن آوازی عرفانی می باشد. به مراسم سماع روز عروسی ( Seb-i Arus ) هم می گویند و با این نام هم شناخته می شود.

نام جشن سماع که امروزه در قونیه برپا می شود و ۱۰ روز نیز ادامه دارد از همین کلمه الهام گرفته شده است. در این مراسم درویش ها با لباس های بلند و سفید رنگ و کلاه های باریک و بلندشان که اغلب تیره رنگ هستند به یاد مولانا و عقایدش می چرخند و می چرخند… آن قدر که فردی عادی اگر آن قدر به دور خود بگردد قطعا سرش گیج می رود و زمین خواهد خورد.

نکته ی جالب در رابطه با لباس درویش ها این است که لباس بلند و سفیدشان نماد کفن و مرگ است و کلاه بلند و تیره رنگشان سمبل سنگ قبر می باشد و آن ها حتی با ظاهرشان نیز خداوند و مرگ را به یاد تماشاگران می اندازند.

این اعمال به دلیل آشنایی و نمودی کوتاه از حال و هوای روحانی و آسمانی سماع انجام می شود. سماع دنیایی دیگر است؛ جهانی ماورا الطبیعی که هرکسی نمی توان به آن داخل شود، حالتی که عرفا در هنگام سماع دارند شبیه به حسی است که پس از چندین بار چرخیدن دور خود به وجود می آید، احساس گیجی توام با جدا شدن نسبی روح از بدن که عارف و سالکان در آن حالت به خداوند نزدیک می شدند و حالتی ربانی پیدا می کردند.

مولانا جلالدین بلخی در رابطه با سماع گفته است:

چه سماع است که جان رقص کنان می گردد                                  چه صفیر است که دل بال زنان می آید

به وجود آمدن جشن سماع تنها ریشه در عقاید عرفانی مولانا جلال الدین بلخی داشت و درویشان چرخیدن به صورت هماهنگ با یکدیگر را روشی برای نزدیک شدن به حالت سماع مولانا می دانند. 

این مراسم همراه با نواختن نی و زدن دف همراه است که حسی کاملا عرفانی را به مخاطبین القا می نماید. به طور کلی می توان گفت از رقص سماع به عنوان وسیله ای برای رسیدن به پروردگار و حالات عرفانی یاد می شود. همچنین برخی از رقص سماع با عنوان اسلام مدرن یاد می کنند که آن هم ریشه در حالتی دارد که به عارفان در حین چرخیدن القا می شود.

ابتدای مراسم

ابتدای مراسم: در روزهای ابتدایی جشن سماع سالکان و عارفان به خواندن شعر و سرودهای هماهنگ می پردازند و در روزهای بعدی مراسم با رقص و دف زدن همراه است به این صورت که عارف ها به صف وارد مجلس می شوند، همگی لباسی بلند و سفید رنگ و شنلی به رنگ سیاه همراه دارند. در ابتدای صف عارفی که مقام بالاتری دارد می ایستند و عارف ها گرداگرد صحن رقص می ایستند.

در حین مراسم

عارفان شنل های سیاه رنگ را به سویی پرتاب می کنند و یکی یکی وارد مجلس رقص می شوند و می چرخند و می چرخند. شاگرادان به دور خود  و هم زمان به دور رهبرشان می چرخند. رهبر در مرکز رقص قرار می گیرد نمایی مانند گردش سیارات به دور خورشید.

نکته ی جالب این است که چشمان همه ی عارفان در طی رقص بسته است و آن ها آن قدر حرفه ای و ماهرند که با چشمانی بسته تمامی مراسم را برپا می کنند و هیچ خطایی از آن ها سر نمی زند.

آرام آرام شکل چرخش رقاصان تغییر می کند؛ یک دستشان به سوی آسمان و دست دیگرشان به سمت زمین می رود و گردنشان را کمی خم می کنند و همچنان می چرخند و می چرخند… این حرکت نمایان گر این است که انسان نقشی در جهان هستی ندارد و تنها آن چه خداوند می خواهد را از آسمان ها می گیرد و به زمین می رساند مانند یک رابط ساده.

هرچه مراسم و چرخش ها ادامه پیدا می کند دست درویشان بازتر و بازتر می شود و رو به خدا می رود و گردن ها کج و کج تر می شوند و باز هم درویشان تعادلشان را از دست نمی دهند و به چرخش ادامه می دهند، اغلب این رقص ۳۰ دقیقه به طول می انجامد و آن ها پس از ۳۰ دقیقه می ایستند اما گردش نیم ساعته با چشمانی بسته و حفظ تعادل کار بسیار دشواری است که تنها در رقص سماع دیده می شود. رقصی که حتما باید حضوری آن را بنگرید تا عمق زیبایی و حس عارفانه اش را درک کنید.

پایان مراسم

درویشان همچنان در حال چرخیدن و رقص هستند و ناظران را هم مجذوب خود کرده اند. با چشمانی بسته می چرخند و می چرخند، در پایان مراسم به یک باره و هم زمان همه ی دراویش چشم هایشان را باز می کنند و باز هم هیچ لغزشی از هیچ کدام آن ها سر نمی زند، آن ها به تمامی حرکاتشان کاملا مسلط هستند.

گشودن به یکباره ی چشم ها نشان دهنده ی رسیدن به اوج هیجان و رسیدن به پایان مرحله ی سماع است، تجربه ای باور نکردنی که حتما باید با چشم ببینید تا میزان دقت و از خود به خود شدن عارفان را درک نمایید.

در تمامی مراحل رقص عارف یا دو عارف اعظم که رهبر دیگران هستند با ریتم و نماهنگ آرام تری تنها به دور خود می چرخند تا مراسم پایان پذیرد، عارف های رهبر با لباس های تیره رنگ و سیاهشان در تمامی طول مراسم رقص قابل شناسایی هستند.

رنگ سیاه لباس عارف ها نشان دهنده ی اموال و تعلقات دنیوی می باشد تعلقات پوچی که باید آن ها را دور ریخت و به زندگی روحانی پناه برد، این عارفان هم در پایان مراسم لباس های سیاهشان را از تن در می آورند و مراسم به اتمام می رسد.

رقص سماع را در ویدئو تماشا کنید

آشنایی با حرکات رقص سماع

تا اینجا کمی در قسمت در حین اجرای مراسم با برخی از حرکات رقص و معانی آن ها آشنا شدیم اما برخی از حرکت های درویشان از قلم افتاده که در اینجا به آن ها خواهیم پرداخت. با دیدن رقص سماع شاید به نظر آید که تعدادی فرد تنها دور خود می گردند اما اگر با دقت بیشتر به حرکات آن ها توجه کنید می توانید حرکت های ریز دیگری را هم ببینید که هریک معنای خاصی دارند حرکاتی مثل:

چرخیدن به دور خود: به معنای وجود پروردگار در تمامی جهات و جوانب زندگی است.

کوبیدن پا بر زمین: اشاره به لگد مال کردن و زیر پا له کردن خواسته های نفسانی می باشد.

پریدن: نشانه ی شادی، ذوق و خوشحالی عارف در زمان رسیدن به ملکوت دارد.

باز کردن دست ها: این حرکت نشان می دهد که عارف خاستار رسیدن به محبوب و وصال یار است و بی صبرانه منتظر می باشد.

در حقیقت تمامی حرکت هایی که در این رقص انجام می شود نمایان گر از خود بی خود شدن و مهم جلوه ندادن صفات و خصایص انسانی و اهمیت بارز و اساسی پروردگار می باشد و تک تک کارهایی که عارفان در این رقص انجام می دهند دارای معنای خاصی است.

یکی از نکات دیگر در رابطه با رقص سماع این است که در طی مراسم عارف ها با چشمان بسته چهار بار به یک دیگر درود می فرستند درودی که با کلام بیان نمی شود و تنها با حرکات است که هر یک از این درود ها نشان گر یکی از عقاید عرفانی و صوفی است.

چرخیدن به دور خود هم زمان با بالابردن دست ها

بخش های مختلف رقص سماع

برای رقص سماع ۷ بخش اساسی در نظر گرفته اند که با هم مروری سریع به آن ها داریم:

۱) پرتاب کردن ردا یا شنل های مشکی رنگ که نماد جدایی از تعلقات و شامل شدن نعمات الهی بر تمامی انسان ها می باشد. در این بخش گردن ها را به سوی  قلب هایشان کج می کنند و کف یک دست به سوی آسمان و کف دست دیگر به سمت زمین می رود.

۲) شروع رقص با نواهای غم انگیز، نمادی از خدایی شدن و جلوه ای خدایی گرفتن است.

۳) نی زنی که نماد اولین نَفَس انسان که نفسی خدایی بوده می باشد، زیرا خداوند از نفس و روح خود در انسان دمیده است.

۴) سلام درویشان به یکدیگر که نماد درود فرستادن روح های آنان به یکدیگر است، این سلام ها همراه با نوای موسیقی انجام می شود نوایی که ( Peşrev ) نام دارد.

۵) سلامی دوباره؛ درحین چرخیدن درویش ها به یکدیگر سلام می کنند که در پایان این سلام همه ی آن ها به وحدت خداوند شهادت می دهند.

سلام اول به معنای تولد دوباره ی انسان و حقیقت اولیه ی اوست و به وجود خداوند به عنوان خالق و انسان به عنوان مخلوق اشاره دارد. سلام دوم عظمت خدای منان را به رخ می کشد. سلام سوم نشان دهنده ی عشق به خدا و تسلیم کامل در برابر اوست که به این مرحله و سلام فنا فی الله هم گفته می شود. می گویند پیامبران به صورت واقعی به مرحله ی فنا فی الله رسیده اند. در این مرحله دراویش سعی دارند پیامبران را الگو قرار دهند و با چرخش روحشان به آسمان ها صعود کند و به زمین بازگردد.

۶) پایان سماع، خواندن قرآن، این بخش به این نکته اشاره دارد که خداوند متعلق به تماممی مردم جهان است، او پروردگار تمامی کسانی ایست که در شرق و غرب عالم زندگی می کنند.

۷) دعا و نماز برای آرامش روح پیامبران و مومنان.

برخی دیگر مراسم رقص سماع را به چهار بخش کلی تقیسم می کنند:

بخش اول: نعت ( Naat ) آوازهای انفرادی که برای ستایش پیامبر و یاد خدا در ابتدا خوانده می شود و همچنین زدن نی و شروع موسیقی.

بخش دوم: چرخیدن درویش ها ( Devr-i Veled ) در صفوف منظم و با برنامه ریزی دقیق.

بخش سوم: تمامی سلام های درویش ها و معانیشان.

بخش چهارم: قرائت قرآن و برپایی نماز توسط شیخ اعظم.

داستان اولین سماع مولانا

در روایات آمده است که برای اولین بار حالت سماع به مولانا جلال الدین زمانی دست داد که او در حال گشت و گذار در بازار زرکوبان بود. صدای ضربه هایی که به زر زده می شد او را از حالت عادی خارج کرد و به رقص و چرخش پرداخت و جشن سماع و چرخش دراویش هم اشاره به همین روز دارد.

مولانا مانند دیگر عارفان زمان عقیده ای به گوش دادن به موسیقی نداشت و این اولین باری بود که باشنیدن موسیقی به وجد در آمد و رقصید و از حالت عادی خارج گشت. همراهان مولوی شاهد سماع وی در بازار زرکوبان بودند و زرکوب ها را به کوبیدن هرچه بیشتر زر دعوت می کردند تا مولانا به وجد آید و در حالت سماع بماند.

مراسم رقص سماع از نگاه گردشگران

به دلیل آوازه ی زیاد مولانا در سراسر دنیا گردشگران زیادی برای تماشای مراسم رقص سماع به قونیه می روند و مولانا آن قدر در این شهر عزیز و مورد احترام است که مقبره اش به عنوان نماد قونیه شناخته می شود. مسافران خارجی قونیه امکان ندارد به زیارت مزار این شاعر گرا نمایه نروند، مقبره ای که با ورود به آن هنوز هم احساس روحانی و معنوی قوی ای به انسان درست می دهد.

گردشگرانی که علاقمند به دیدن جشن سماع هستند باید در سالروز درگشت این شاعر بزرگ یعنی ۱۰ تا ۱۷ دسامبر به قونیه بروند، همانطور که اشاره کردیم این مراسم ۷ الی ۱۰ روز طول می کشد در طی این چند روز همه روزه رقص سماع برپا است. تورهای گردشگری از ایران در این تاریخ به مقصد قونیه بسیار فعال هستند و در صورت علاقه می توانید به آسانی تورهای گردشگری را تهیه نمایید.

سالانه حدود 100،۰۰۰ نفر رقص سماع را تماشا می کنند که البته ۹۰ درصد آنان ساکنان ترکیه می باشند با این حال آوازه ی جشن سماع در سراسر دنیا پیچشده و همه ساله بر شمار گردشگران افزوده می شود. باید در نظر داشته باشید که قونیه تقریبا یک میلیون نفر ساکن دارد و بقیه ی تماشاگران از شهرهای دیگر ترکیه برای این مراسم به قونیه می روند.

خلاصه این که مراسم رقص سماع جوی مذهبی و روحانی دارد و حتی بانوانی که برای تماشای مراسم می روند حجابشان را رعایت می کنند و همین سبب جالب تر شدن جشن سماع برای گردشگران خارجی شده است.

محل برگزاری مراسم

همانطور که در طول مطلب اشاره کردیم رقص سماع در تمام طول سال در قونیه برگزار می شود اما مراسم یادواره ی مولانا در ۲۰ آذر ماه  ( بسته به سال کبیسه یک روز جابه جا می شود ) در مرکز فرهنگی هنری قونیه برپا می شود که به آن استادیوم ورزشی قونیه نیز می گویند.

اغلب گردشگرانی که برای دیدار این مراسم به قونیه می روند از اماکن دیدنی اطراف این مرکز فرهنگی هنری نیز دیدن می کنند جاهایی مثل آرامگاه و مقبره ی مولانا که ارتباط محکمی با این مراسم دارد.

برای رفتن به این مراسم کافی است به آدرس زیر مراجعه نمایید.

آدرس: ترکیه، قونیه، استادیوم ورزشی قونیه.

.Address: Sports stadium, Konya, Turkey

تاریخچه سماع

سماع نامش در داستان های کهن اساطیری هم آمده است و عقیده ای مخصوص مسلمین نیست و حتی در تورات نیز از آن یاد شده که در آن جا به سماع داوود نبی اشاره گردیده است اما منظور از سماع همین اصطلاح امروزی می باشد. حتی در انجیل هم به سماع حضرت مریم اشاره شده است. با مطالعه ی تاریخچه ی سماع متوجه می شویم که این عبارت در اقوام و ادیان گوناگون وجود داشته است. متاسفانه از سماع پیش از اسلام خبری نداریم اما روایاتی هست که آثاری از وجود سماع در سال ۲۵۳ را بیان می دارد، بنابراین از آغاز اسلام تا این سال باز هم اطلاعای از وجود سماع نداریم.

گفته می شود که مجالس سماع در اسلام برای اولین بار در بغداد انجام گرفت و صوفیان با پافشاری توانستند این مجلس را برپا نمایند. همچنین عارفی به نام تنوخی نامش به عنوان اولین فردی که حلقه های رقص سماع را برپا داشت در تاریخ ذکر گردیده است.

حقایقی درباره رقص سماع

_ مراسم، جشن و رقص سماع با اهداف گوناگوبی برپا می شود که از جمله ی این اهداف می توان به شاداب شدن عارفان و تماشاگران و رسیدن عرفابه ملکوت و پروردگار اشاره نمود.

_ مولوی با عنوان شاعر ترک و شاعر رومی هم شناخته می شود.

_ از مهم ترین آثار مولوی مثنوی معنوی، دیوان شمس تبریزی، فیه ما فیه، مجالس سبعه، رباعیات و … هستند.

_ حالت از خود بی خود شدن عارفان را وجد می گویند.

_ دف و نی از اساسی ترین سازهای سماع هستند اما از ساز های دیگری همچون تنبور، کمانچه و تار نیز در این مراسم استفاده می شود.

_ اگر کجنکاو باشید در همه ی ایام سال می توانید رقص سماع را در قونیه بیابید اما در زمان سالروز فوت این بزرگوار مراسم در محلی در قونیه که تنها به همین منطور ساخته شده انجام می پذیرد.

_ مولانا دین واقعی را فرو رفتن در حیر در تمام طول عمر می دانست.

_ این جشنواره کمک می کند اطلاعات زیادی درباره ی صوفی مسلکان به دست آورید.

توصیه کارناوال

امیدواریم روزی فرا رسد که اختلافات قومی را کنار گذاریم و بیشتر به مفاهیم دقت داشته باشیم، اهمیتی ندارد که مولانا متعلق به کدام کشور و سرزمین است، کجا چشم به جهان گشود و هم اکنون پیکرش کجا آرمیده است، او شاعری جهانی است و مهم اعمال و عقاید و آثار گران بهای اوست.

کاش کمی تامل کنیم و بیشتر با آثار و حقایق زندگی مولانا آشنا شویم.